مقایسه مبانی فکری و سنت شعری رودکی و نیما یوشیج

گستردگي انواع قالبهاي شعري در شعر رودكي
رودكي به فراواني سخن از ديرگاه شهرت داشته، چنانكه رشيدي سمرقندي (از شاعران نامدار قرن ششم) گفته است:
شعر او را بر شمردم سيزده ره صد هزار هم فزون آيد اگر چونانكه بايد بشمري
به استناد اين بيت مجموع اشعار رودكي به هزار يا يك ميليون و سيصد هزار مي‌رسد. عوفي هم در لباب‌الالباب مي‌گويد كه «اشعار او به صد دفتر برآمده است». دريغا كه از آثار گرانبهاي پدر شعر فارسي تا امروز بيش از پانصد و پنجاه بيت از مأخذهاي كهن بدست نيامده است. در اين مقدار از سخن استاد تنها چند قصيده و قطعه و غزل و رباعي و پاره‌اي از مثنويهاي چندگانه و بيت‌هائي پراكنده از ديگر سخنان وي مي‌توان يافت.
دكتر رضا زاده شفق در اين باره مي‌فرمايد: «رودكي در فنون سخن و انواع شعر مانند قصيده و رباعي و مثنوي و قطعه و غزل مهارت داشته و در هر طرز بخوبي كامياب گرديده و مخصوصاً در قصيده سرائي پيشرو ديگران بوده است و مي‌توان گفت نخستين شاعر بعد از اسلام است كه قصيده عالي و محكم ساخته. رودكي نه تنها در سخن‌پردازي و تناسب الفاظ استاد بوده بلكه معاني بسيار دقيق به كار برده و قطعه‌هاي عبرت‌آميز و ابيات حكيمانه به يادگار گذارده است …»(1) به قول استاد زرين‌كوب: «شهرت و قبول (رودكي، البته بي‌جهت نبود. چون در شاعري قدرت و مهارتي كم مانند داشت. خاصه در توصيف احوال و تجسيم مناظر بس چيره‌دست بود: غزل او مايه رشك و حسرت عنصري بود و در نزد وي غزل رودكي وار نيكو شمرده مي‌شد. شايد آواز دلاويز و نغمه پرشور چنگ شاعر نيز در شهرت و رواج اين غزل‌ها بي‌تأثير نبود و دريغ است كه از اين غزلها نمونه‌هاي بسيار در دست نيست.»(2)
به گفته مؤلف فرهنگ جهانگيري و سندباد نامه رودكي داراي مثنوي‌هاي متعدد بوده است وي به جزء منظومه كليله و دمنه و مثنوي دوران آفتاب و سندبادنامه، وي داراي شش مثنوي ديگر است.(3) «از اشعار مسنوب به رودكي به جز آن چه به شعراي ديگر منسوب است و در ديوان ايشان مي‌توان يافت، تاكنون 1047 بيت فراهم شده است:
1- از قصايد و مقطعات 572 بيت
2-  از رباعيات 76 بيت
3-  از ابيات پراكنده كه متعلق به قصايد و غزليات و مقطعات بوده است 177 بيت
4-  از مثنويات 222 بيت.(4)
كه اين مطالب نشان دهنده گستردگي قالبهاي شعري در ديوان او بوده است:
«رودكي پيشاهنگ چكامه سرايان نيز هست و كهن‌ترين قصيده كاملي كه مشتمل بر تشبيب و تخلص به مدح باشد از وي به يادگار مانده است. ابداع رباعي هم به گفته صاحب‌المعجم از اوست.(5)» رودكي با وسعت بخشيدن به مضامين قابل درج در رباعي، موضوعاتي از قبيل مدح، هجو، پند، اندرز و مضامين عاشقانه و تغزلي را در رباعيهاي خود گنجانده است.
 «يكي از ويژگيهاي مضامين غزلي در سروده‌هاي رودكي، موسيقي قوي و غني آنها است چنان كه گويي شاعر اصلاً غزل را براي ترنم با آواي‌ساز مي‌سروده است. درهمين رهگذر، قافيه‌هاي متناسب، رديف‌هاي نرم، توزيع و رعايت تناسب‌هاي وزني از جمله ويژگيهايي است كه شاعر بدان توجه داشته است.
از قطعات بازمانده در اشعار رودكي دانسته مي‌شود كه شاعر اشعار مستقلي را تحت عنوان و مطابق با تعريفي كه ما از قطعه در نظر داريم سروده است. آنچه تأييد كننده اين مطلب است، وحدتي است كه از نظر مضمون در بعضي از قطعات شاعر به چشم مي‌خورد. از سوي ديگر، اين احتمال هم مي‌تواند مطرح گردد كه ابياتي از قصايد او باقي مانده باشد كه امروز با عنوان قطعه در ميراث شعري وي ضبط شده است.»
اما در قصايد رودكي كه سخن با تغزل شروع شده و شاعر در بيت مخلص، ظريفانه به ستايش ممدوح وارد گرديده و به همان سبك و سياق شاعران مديحه‌سراي ادوار بعد به مدح مي‌پردازد. جز آن كه در جنبه‌هاي اغراق و مبالغه‌اي كه خاص شاعران ستايشگر است، جانب اعتدال را غالباً از دست نمي‌نهد و در مواردي مي‌كوشد تا ممدوح را آن اندازه كه واقعيت حال اوست بستايد. مطلبي كه صاحب تاريخ سيستان در مورد قصيده «مادر مي» و صفات ابوجعفر احمدبن محمد نقل مي‌كند، تأييد همين مطلب است.
عمده مضاميني كه رودكي در قصايد خود مطرح مي‌كند عبارتند از: وصف طبيعت، مدح، مضامين خمري و تغزلي و حسب حال و مرثيه.
از آنجا كه قصيده فضاي گسترد‌ه‌اي براي جولان كلام شاعر است جهان‌بيني و دريافت‌هاي فلسفي او از زندگي و مسائل آن را، بيشتر در قصايد وي مي‌توان ديد.
 گستردگي انواع قالب‌هاي شعري در اشعار نيما يوشيج
نيما يوشيج با شيوه بيان همه‌ي شاعران بلند آوازه‌ي ايران بعد از اسلام آشنايي داشته و شعر كهن فارسي را از جميع جهات مي‌شناخته است. يك بررسي مقدماتي نشان مي‌دهد كه نيما سبك سخن قدما و انواع قالب‌هاي شعر سنتي و قوانين وزن و قافيه شعر قديم را مي‌داند و در همه انواع آن طبعي آزموده و دستي نموده است. وي با همه استادي و چابكدستي در شعر سنتي، قالبهاي مرسوم متوازي را منسوخ دانسته، مي‌كوشد بيهودگي و خستگي‌آور بودن شعر در قالب سنتي را به ديگران تلقين بكند، البته در اين راه تا حدودي نيز توفيق مي‌يابد و خود قالبهاي تازه‌اي ساخته به كار مي‌بندد و حتي گاهي در روش انديشه و بيان آن نيز نوآوريهايي دارد. به عنوان نمونه نيما كار نوآوري خود را از مثنوي آغاز مي‌كند وليكن در آن دگرگونيهايي آزادانه- هر چند بسيار اندك- ايجاد مي‌كند: چنانكه در منظومه‌ي «شير» پس از هر بيتي از مثنوي خود، دو جزء از «فعولن» مي‌افزايد و مخمس گونه‌اي مي‌سازد:

فهرست مطالب